تاریخچه خط کوردی

کردها از نظر جغرافیایی، در پنج مکان ساکن هستند که هر پنج مکان جزء ایران باستان می‌باشد؛ کُردستان ترکیه (40 میلیون نفر کرد) ، کُردستان عراق (5 میلیون نفر)، کُردستان ایران (10 میلیون نفر) ، کُردستان سوریه (2 میلیون نفر) و کُردستان ارمنستان (2 میلیون نفر) . درضمن هزاران کُرد که تعداد آنها به میلیون‌ها نفر می‌رسد به صورت مهاجر درکشورهای مخلف اروپایی و نیز کانادا، آمریکا و استرالیا زندگی می کنند. آیین اسلام، زردشت و مسیحیت در میان کُردها دارای بیشترین پیروان می‌باشد.

به طوری که صاحب نظرانی چون محمد تقی بهار می‌گویند: اولین پایه‌گذاران خط

در ایران مادها(کردها) می باشند.

خط کُردی از آغاز تا به امروز سه نوع شیوه و دورة زمانی را طی کرده است؛

دورة اول: از چند قرن پیش از تولد حضرت مسیح (ع) (از سال 331 ق.م) تا سال هفدهم (ه.ق) یعنی تا زمان رسیدن بانک اسلام ناب به مناطق کُردستان به کار برده می‌شدند. کُردها، در زمان پیدایش و اختراع خط میخی نوشته‌های خود را با این خط می‌نوشتند.

سنگ نبشته‌هایی از آنها برجای مانده که این مفهوم از آن برمی‌آید که کُردها دارای سابقه‌ای بسیار دیرینه در عرصة هنر و آفرینش آثار گرانبها دارند. سنگ نبشتة موجود در روستای «زه‌ نان» از توابع شهرستان سنندج که به خط میخی است و قدمت آن به چند قرن پیش میلاد مسیح (ع) می‌رسد، گواه این مدعاست.

«احمد بن ابی‌بکر وحشی بنت کلدانی» از دانشمندان عرب در کتاب (شوق المستفهام فی الغرفه رموز الاقلام) می‌گوید: «در نزدیکی‌های قرن دوم پیش از میلاد مسیح (ع) مردی به نام (ماسی سورات) نوعی خط به شیوة ابجد نوشته است و نامه‌ها و کتابهای زیادی را با آن به تألیف درآورده است. بعدها کردها به همان شیوه نوشته‌های خود را می‌نوشتند.» در کنار این خط، خط یونانی نیز خط ویژه‌ای بود که کُردها از آن برای نوشتن متون مدد می‌گرفتند یعنی دو هزار سال پیش این شیوه متداول بوده است. سندهایی نیز برای تأیید این مدعا وجود دارد.

دورة دوم:از سال هفده هجری تا قرن سیزده هجری.

بعد از سال هفده هجری که کُردستان زیر لوای اسلام درآمد، خط میخی و آرامی و یونانی به یکباره کنار گذاشته شد و به دنبال آن خط عربی، نسخ و کوفی و بعدها خط نستعلیق رواج پیدا کرد. خط نسخ را برای نوشتن نامه و دفاتر دولتی به کار می‌بردند و خط کوفی را برای نوشتن قرآن و کتابهای دینی مورد استفاده قرار می‌دادند.

دورة سوم: قرن سیزدهم هجری تا دوران معاصر:

در ابتدای سدة سیزدهم دانشمندان و ادیبان کُرد به این نتیجه رسیدند که خط عربی و فارسی کم وکاستیهای نسبت به زبان کُردی دارد، در نتیجه بخشهایی از خط عربی و فارسی را تغییر داده و آن را به شیو‌ه‌ای دیگر بنیان نهادند. (سعید مکری) اولین کسی بود که از ابتدای قرن سیزدهم هجری نوشته‌ای با این خط جدید به نام «بیت اول و آخر» نوشته که در سال (1879 میلادی) در سلیمانیه عراق به چاپ رسیده است. ملا محمود با یزیدی (1217- 1279 ه) نوشته ای به نام «جامع سالیان و حکایتان» با این خط نوشته که در سال (1860 میلادی) به چاپ رسیده است.

یوسف پاشای خالدی در سال 1860 فرهنگ نامه‌ای به نام «الهدیه الحمدیه فی اللغه الکُردیه» نوشته است که خود فرهنگ نامه‌ای معتبر برای شناخت زبان کُردی شمرده می‌شود. اولین روزنامه کُردی در سال (1898 میلادی) به نام «کُردستان» به سر دبیری (عبدالرحمان بگ) در «قاهره و فولگتون و ژنو» با خط معاصر کُردی منتشر و پخش شد.

در سال 1928 استاد (سعید صدقی کابان) مجموعه‌ای برای زبان کُردی با این خط نوشت، با نام مختصر «صرف و نحو کردی »جلادت بدر خان (1886- 1952) در شام در سال 1932(الف و ب) کُردی لاتینی را به وجود آورد. جلادت از (15 مارس 1932 ـ 15 آوریل 1943) با الف و ب کردی (57) شماره از مجله «هاوار» را به چاپ رسانید و منتشر کرد. در همان سالها کامران بدرخان،«برادرش»، از سال (1942 ـ 1943) به مدت تقریباً یک سال هفته‌نامه «روژانوی» را در بیروت با (الف و ب) کُردی به چاپ رسانید. وی در سال 1938 فرهنگ‌نامه‌ای (32 صفحه ای) با همین خط و در مورد خط کُردی منتشر کرد.

هم زمان با این تلاشهای بدر خانی‌ها در سوریه، (توفیق وهبی) نیز در عراق یک نمونه (الف و ب) لاتینی را برای نوشتن ابداع نمودند این الف و ب در سال (1941 میلادی) در روزنامه «گه‌لاویژ» مورد استفاده قرار گرفت اما بعدها منسوخ گردید. به همین منظور عده‌ای از ادیبان کُرد از جمله «داماو چوزنی موکریانی»، (الف و ب) عربی را دستکاری نمود. وی در سال(1926- 1932) نشریه «زاری کرمانجی» را با همین خط نوشت.در سال (1324ه .ش) نویسندگان کُرد در مهاباد خط و شیوة نوشتن امروزی را پسندیدند و نشریه های «نیشتمان،ئاوات و...» را منتشر نمودند.در همان سالها در استانبول ترکیه ملارشیدبگ بابان« الف وب کردی» را تغییر داد و کتابی به نام «مجمع البحرین فی اقتران النبرین»،که برگردان و ترجمه کتاب «الصحیح»می باشد،را به کُردی نوشت. علاوه بر این، «الف و ب» کُردی دیگر هم وجود دارند؛ که یکی الف و ب «ایزدی» و دیگری «سریالی» می‌باشد. دو کتاب گرانبها و مبارک ایزدیها یعنی «مه سحف ره‌ش» و کتاب «جیلوه» با خط (الف و ب) ایزدی نوشته‌ شده‌اند.

(الف و ب) سریالی را کُردهای صوفی قدیم به کار می‌بردند. در سال 1925 «عرب شاموو» و «ماره گولیف» الف و ب لاتینی را به وجود آوردند که در سال 1930 به شیوه رسمی مورد استفاده قرار گرفت.اما این خط زیاد عمر نکرد و تبدیل به خط سریالی گردید و از سال 1946 خط سریالی به عنوان خط رسمی کُردی به کار می‌رود.

امروزه هزاران جلد کتاب،صدها مجله و روزنامه،دهها کانال تلویزیونی و رادیویی وحتی ماهواره ای مانند شبکه های (KORDESTAN - Medya.TV – KORD sat - me - SAHAR – roj tv)

تأ سیس شده اند وهر کدام از زمینه های متن کردی با پیمودن راهی دراز در مدت زمانی کم توانسته اند صاحب متنی مدعی و سرآمد باشندو به آینده ای روشن و افقی باز فکر کنند علوم مختلف طبیعی،روشنفکری و فلسفه،هنر و سینما ومتون مربوط به آن امروزه در متن کردی کاملاً مشهود و واضح است.

 منابع و مآخذ:

1- نشریة صدای حق، پاکستان، انجمن اسلامی کُرد، شماره 8، سال 1368

2- روزنامه کیهان هوایی، شماره 974 ، سال 1370 ه.ش

3- ماهنامه کهکشان ،شماره 71 ، سال یازدهم

4- تاریخ کرد و کردستان ،مردوخ ،بغداد 1958

5- تاریخ خط کردی ، عزیز مرادی، مجله سروه شماره 156 سال 1378

6- سبک‌شناسی محمد تقی بهار (ملک‌الشعراء)