کُرد یا کُردها ، مدخلی جامعه شناختی بر کُرد شناسی (بخش دوم)

زبان های ایرانی (فلات ایران )به دو دسته زبان های ایرانی شرقی و زبان های ایرانی غربی تقسیم می شوند که«گروه اول در مناطق آسیای میانه از جمله افغانستان و نواحی مجاور،و گروه دوم در ایران  وبعضی دیگر مناطق رایج  هستند .زبان های ایرانی غربی نیز به گروه شمال غربی و جنوب غربی تقسیم می شوند که زبان لکی جزو گروه شمال غربی و زبان لری در زمره گروه جنوب غربی قرار می گیرد .اُرانسکی چگونگی این تقسیم بندی را مورد بحث قرار داده و می نویسد:

زبان های ایرانی شمال غربی (با لهجه های شمال غربی)  از لهجه های باستانی  که در سرزمین های ماد وپارت یعنی شمال غربی ایران رایج بوده اند ریشه می گیرند .در این شمارند،1-زبان کردی ولهجه های قبایل کرد (گورانی ،زازا، وغیره) ،2-بلوچی ،3- زبان طالشی ،4- لهجه های گیلکی و طبری ،5- لهجه های ایرانی و مرکزی (دو بخشی از لهجه های فارسی [مانند سیوندی –کلانی] 6- ارموری،7-پرجی، زبان ها(و لهجه های)ایرانی جنوب غربی از لهجه های باستانی بخش جنوب غربی فلات (سرزمین،پارسه Parsa)ریشه می گیرند.زبان پارسی(تاجیکی)در میان زبان های ایران کنونی جنوب غربی مهم تر از همه است... پارسی و تاجیکی کنونی دو شاخه زبان پارسی هستند»گر چه امان الهی از قول اُرانسکی کردی را جزءخانواده زبان های ایران شمال غرب معرفی می کند .اما برویین سن از قول مکنزی کردی را جزء  زبان های ایرانی جنوب غربی ارزیابی می کند ،«سابقا زبان کردی را از خانوادةزبان های شمال غرب می دانستند .مکنزی با این نظر به مخالفت بر خاست و ثابت کرد که زبان کردی مشترکات بیشتری با زبان های ایرانی جنوب غرب دارد »

وی در همین زمینه ادامه  می دهد :«بزرگترین مرجع و صاحبنظر تاریخ کُرد ،مینو رسکی فقید ،بر اساس اسناد و شواهد تاریخی و زبان شناسی که وی مقابله و تطبیق کرده،مادها را نیای کردها می داند...وی معتقد بود که وجود یک پایه مشترک مادی علت اساسی وحدت فرهنگ کُرد خاصه زبان کردی است .

اما زبان شناس توانا،مکنزی ،با استفاده از اسناد ومدارک زبان شناسی و ترتیب و تنظیم مجدد آنها معتقد است که زبان کردی زبان متعلق به شاخه شمال غربی زبان های ایرانی نیست (چنانچه زبان مادی است)بلکه زبانی است متعلق است به شاخه جنوب غربی،اما مردمی که بدین گونه گویش ها سخن می گفتند ساختار اجتماعی مشابه با ساختار اجتماعی مادها داشتند»

هم خانواده بودن زبان های فارسی  و کردی امروزه نیز کاملا مشهود است ونزدیکی این زبان هامحسوس می باشد دکتر طبیبی جامعه شناس کرد،در مقاله «زبان» از قول شود زکو می نویسد «الفبای کردی  همان الفبای فارسی است و حروف بی صدا در هر دو زبان یکی است و طرز به کار بردن اسامی نیز در زبان کردی به همان ترتیب فارسی است ،حرف ندا وحروف ربط نیز در هردو زبان مانند هم است » ادیب و شاعر کرد سید سعد الدین ستوده هم در مقاله ای با نام  «مشترکات زبان کردی وفارسی» می نویسد: «در جملات کردی وفارسی  فعل و فاعل در جمع و  مفرد با هم تطابق دارد و... در حالتی که فاعل اسم جمع باشد باز هم هردو زبان مشترک هستند و فعل  به صورت مفرد  خواهد آمد و...در شمارش،ممیز اعداد را در فارسی و کردی به صورت مفرد می آورند ؛ مانند هزار تومان ،هه زار ته مه ن .در صفت ومو صوف اگر چه موصوف جمع باشد صفت را در هر دو زبان به صورت مفرد می آوریم، مانند مردان دانا،پیاوانی ذانا .در ضمایر منفصل نیز تشابه بیشتر از ضمایر متصل به فعل با اسم مشهود است، چنان که گوییم : من (من) تو (تو) او (تة و) ما (ئیمه) شما (ئیوه)  ایشان (ئه وان )... از دیگر وجوه اشتراک دو زبان کردی وفارسی که نام ببریم اشتراک در لغات است در این قسمت نیز بسیار گسترده و وسیع است این مستندات نشانگر پیوند های غیر قابل گسست زبان های ایرانی است که کردی هم یکی از اجزاءاصلی و اساسی آن به شمار می رود آیا این پیوند دیرین زبانی و نهایتاً هویتی کرد ها  با سایر ایرانیان قابل کتمان است ؟ آیا می توان علی ر غم این مستندات تاریخی و زبان شناختی به انکار ایرانی بودن کرد ها پرداخت ؟ قرن ها پیش مسعودی نوشت که «هر یک از طوایف کرد یک زبان خاص کردی دارند» پس از مسعودی در شرف نامه یعنی اولین کتاب تاریخ در مورد کرد ها که در دوره صفویه نگاشته شده و نیز به تدریج در سایر منابع از «زبان های کردی»سخن به میان آمده است. آیا به راستی کرد ها دارای تفاوت های اساسی از نظر زبانی با یکدیگر می باشند؟آیا می توان از«زبان کردی »سخن گفت و یا تنها می توان از«گویش های کردی» سخن بر زبان راند؟پاسخ به سؤالات فوق هنگامی میسر میشود که ابتدا تفاوت مفاهیمی چون«زبان»و «گویش»روشن شود«گروهی پیشنهاد می کنند که تمام گونه هایی که دارای یک نظام نوشتار هستند گویش های یک زبان واحد به شمار آیند و گونه هایی که خطهای متفاوتی دارند، زبان های جدا گانه ای محسوب شوند » این  شاخص البته در مورد زبان کردی دارای ارزیا بی روشنی است . زیرا با توجه به استفاده کردها از رسم الخط لاتین در ترکیه،عربی در عراق و یا خط سیریلیک در روسیه،بنابر این کرد ها دارای حد اقل سه زبان هستند. اما برای تفکیک زبان و گویش شاخص های دیگری نیز ارایه شده است «برای تشخیص زبان و گویش از یگدیگر ،به طور کلی از دو گروه معیار های زبانی و غیر زبانی(سیاسی،فرهنگی،جغرافیایی و...)استفاده می شود اما اشکال کار در آنجا است که این معیار ها نه مطلق هستند و نه بر یکدیگر منطبق ،و در برخی موارد حتی با یکدیگر نیز در تضاد قرار می گیرد. دو گونه ی زبانی معین  ممکن است بر پایه ی معیار های زبانی ،گویش های یک زبان واحد به شمار آیند اما بر اساس معیار های مثلاً سیاسی ،زبان های جدا گانه محسوب می شودند. بنا بر این جدا سازی و تعریف این مفاهیم کاری است که اگر غیر ممکن نباشد،دست کم بسیار دشوار است .

مهم ترین و معمول ترین معیار زبان شناختی برای تشخیص زبان از گویش ،معیار فهم پذیری متقابل یا قابلیت فهم متقابل است. مطابق این معیار ،اگر گویندگان دو گونه ی زبانی، بدون هیچ گونه آموزش آگاهانه ،بتواند با یکدیگر ارتباط بر قرار کنند ،می توان آن دو گونه را گویش های یک زبان واحد دانست،اما هر گاه تفهیم و تفاهم میان گویندگان آنها امکان پذیر نباشد ، باید آنها را دو زبان جداگانه محسوب کرد. این معیار البته مطلق نیست، زیرا قابلیت فهم متقابل خود داری درجاتی است که ممکن است بین صفر تا صد درصد  در نوسان باشد» ولی «به طور کلی می توان گفت که هر گاه دو گونه ،بدون آموزش آگاهانه ،در  حد ایجاد ارتباط معمول ،برای گویندگان یکدیگر قابل فهم باشند،آن دو گونه ،دوگویش متفاوت از یک زبان واحد محسوب می شوند و در غیر این صورت باید آنها را دو زبان جدا گانه دانست»

تفاوت در کردی سورانی،گورانی و کردی شمال(زازا)چنان روشن و بدیهی است که  توسط نویسندگان بسیاری اعم از کرد و فارسی زبان وغربی بر آن تاکید شده و حتی برای مردمان ساکن در این نواحی نیاز به استدلال و توضیح و یا بحث وگفتگو نخواهد داشت . اما از آنجا که نقطه ی عزیمت و خواسته ی استراتژیک احزاب و نخبگان قوم گرا ی کرد که «خواسته ای غیر قابل مذاکره»ارزیابی می شود«زبان کردی»سیر می کند، لذا ضروری است این مبحث از منظر نویسندگان کرد و غیر کرد به بحث گذارده شود .

شرف خان بن شمس الدین بدلیسی اولین مورخ تاریخ کرد ها در کتاب شرفنامه می نویسد:«طایفه اکراد چهار قسم است و زبان و آداب ایشان مغایر یکدیگر است اول کرمانج،دویم لر ،سیم کلهر ،چهارم کوران » شیخ محمد مردوخ دیگر مورخ  و نویسندة کرد هم در این مورد می نویسد:«به هر حال کرد های امروز، از حیث زبان چهار شعبه اند:

1)کرمانج 2)گوران 3)لر 4)کلهر .هر یک از این چهار شعبه نیز به چندین شعبه دیگر منشعب شده اند که تغییر زبان داده اند . » رشید یاسمی محقق فقید کرد نیز در این باره می نویسد :«از حیث زبان کردان را به چهار دسته تقسیم کرده اند :گوران ،کرمانج ،لر ، کلهر و تفاوت این زبان ها آشکار است ».

دکتر محمد معین در مقدمه فرهنگ فارسی می نویسد:«کردی نام عمومی یک دسته از زبان  ها و لهجه هایی است که در نواحی کرد نشین ترکیه و ایران  وعراق رایج است .بعضی از این زبان ها را باید مستقل شمرد ،چه تفاوت آنها با کردی (کرمانجی) بیش از آن است که بتوان آنها را با کردی پیوسته دانست . دو زبان مستقل ار این نوع یکی «زازا» یا «دملی »  است که به نواحی کرد نشین غربی متعلق است .دیگر «گورانی » که در نواحی کرد نشین جنوبی رایج است و خود لهجه  های مختلف دارد .گورانی لهجه ای است که آثار مذهب « اهل حق» بدان نوشته شده و مانند زازا به شاخة شمالی دسته غربی تعلق دارد ».

سکندر امان اللهی بهار وند محقق لر و استاد صاحب نام «انسان شناسی فرهنگی » نیز می نویسد :«...نکته ای که ذکر آن لازم است موضوع زبان کردی و تقسیم بندی آن است .اصولاً با آن که مطالب زیادی درباره زبان کردی نوشته شده است هنوز تقسیم بندی  کاملی از گویش های این زبان به چشم نمی خورد .فزون بر این وقتی صحبت از زبان کردی به میان می آید  منظور مجموعه زبان هایی است که به درست یا نا درست در یک گروه و تحت عنوان کردی قلمداد شده اند . اما بااین حال بعضی از محققین برخی از زبان ها را چون گورانی و زاز که جزو زبان کردی به شمار آمده اند ،زبان های جداگانه ای می دانند » .

کما این که ارانسکی زبان شناس روسی تأکید می کند که برخی از گویش ها ی کردی آن چنان از یکدیگر متفاوت اند که به زبان های مستقل شباهت دارند . محمد باقر نجفی در مقدمه کتاب کردان گوران و مسئله کرد در ترکیه می گوید :«زبان کردی که از بخش های عمده زبان ایرانی است دارای گویش هایی است که تفاوت میان آنها از تفاوت هر کدام از آنها با فارسی واز تفاوت گویش های رسمی وفارسی سمنانی یا سنگسری با یکدیگر بیشتر است».

توما بوا در کتاب «ژیانی کورده  واری »که از فرانسه به عربی وسپس به کردی ترجمه گردیده می نویسد :«کرد ها به شیوه زبان هندو –اوپایی سخن می گویند که به زبان فارسی جدید می ماند ... دو گویش زبان وجود دارد : کرمانجی بالا و کرمانجی پایین (سورانی هم به آن می گویند ). بسیاری از کرد ها مثل زاز ها به لهجة زبان خاصی  صحبت می کنند که «گورانی»گفته می شود .هر کدام از این لهجه ها جدایی بی پایانی باهم دارند .به گونه ای که می توانیم بگوییم هر منطقه وهر ناحیه ای صورت و گویش جدا و ویژه خود را دارد».  نویسنده جامعه شناسی  مردم کرد نیز بر همین تفاوت های اساسی تأکید دارد.

دانا آدامز شمدت که در جریان شورش ملا مصطفی بازاری در دهه 60 میلادی مدتی را در شمال عراق ودر میان کرد های شورشی گذرانده است  می گوید:« فرهنگ وادبیات کرد به سبب اختلاف لهجات دچار تعقید و پیچیدگی  واشکال گردیده  ...کسی که به لهجه سورانی صحبت می کند مطالب کسی را که به لهجه کرمانجی حرف می زنی به زحمت  می فهمد ...لهجه سورانی که در منطقه سلیمانیه شایع است  برای بیان تعبیرات  اولی مناسب تر است .بعضی از معلمین زبان کردی لهجه  کرمانجی را پاک تر از نظر تطور زبان می دانند ...آنان درباره این  که استعمال کدام کلمه از دو لهجه بهتر ومناسب تر است ،ونیز کدام اسلوب لفظی برای سخن گفتن زیباتر ودر گوش آهنگین تر است  جدالی را آغاز کرده اند که پایان ندارد ».

این تفاوت های زبانی گاه تأثیر خود را در معادلات سیاسی و درگیری های خونین و رقابت های بی پایان بین احزاب کرد به شدت نمایانده است که حتی از چشم ناظران غیر کرد هم دور مانده است .چنان که یکی از فعالین چپ  ایران که مدتی در دهه 40 شمسی و نیز بعد ازپیروزی  انقلاب در کردستان عراق گذرانده است  در گفتگو با حمید شوکت می گوید :«کردستان (عراق)کم وبیش  بین دو جریان سورانی  وبا دینانی تقسیم شده است که دو نوع گویش کردی متفاوت دارند .گویش سورانی تحت نفوذ طالبانی  است که قلاذه و کوه سنجاب اربیل  وسلیمانیه  تا خانقین را زیر پوشش دارد .گویش بادینانی  که مرکزش زاخو است  منطقه بارزانی است وتا ترکیه پیش می رود .هر دو نیرو سعی می کنند در مناطق یکدیگر نفوذ کنند و اغلب میانشان درگیری نظامی پیش می آید .در تمام این مناطق جوانان کرد باید پیشمرگه شوند  ونوعی سرباز گیری وجود دارد».شاید به همین دلیل باشد که از نظر برخی از ساکنان کرد شمال عراق در گیری دو جریان عمده عراق بیش از آنکه  ناشی از تعارضات ایدئولوژیک و سیاسی باشد ناشی از تفاوت های  قومی و عشیره ای دو جریان بارزانی و طالبانی است که البته تفاوت های زبانی ساکنان مناطق تحت نفوذشان نیز مورد تأکید  قرار گرفت .یکی از ساکنان شمال عراق در سال 1996 میلادی با توجه به درگیری دو جریان کرد به راقم این سطور توضیح داد که «هر دو حزب [بارزانی و طالبانی]  هم قومی و عشیره ای  بودند ،اگر چه هر دو  از نظر مسائل ایدئولوژیک یک نوع بودند .»

کندال هم در کتاب کرد ها و کردستان ضمن توجه به دو لهجه عمده زبان کردی یعنی کرمانجی و کردی ،لهجه سوم یعنی ماچو- ماچو که در ترکیه به نام زازا شناخته می شود ودر ایران نیز به گورانی معروف است می نویسد :« گروهی از زبان شناسان معتقدند که این زبان کردی نیست »نیکیتین نیز از قول سوون درباره زازا می نویسد :«...زبان شناسان هر چند یک لهجه آریایی و از گروه زبان های فارسی وکردی است ولی به هیچ یک از این دو شباهت ندارد »

بر همین اساس نخستین بنیاد فرهنگی کردی که در سال 1983در فرانسه ایجاد گردیده که وظیفه خود را ترویج زبان،فرهنگ و ادبیات کردی قرار داد یک ویژگی عمده داشت یعنی پذیرش اصل چند گانگی زبان که «بیانگر تمایل آن برای پذیرش شاخة اصلی زبان کردی یعنی کرمانجی ،سورانی و زاز به مثابة مؤلفه های مساوی در خود بیانگری فرهنگ کردی می باشد .

دیوید مک داول مؤلف کتاب تاریخ معاصر کرد هم می نویسد :«چیز دیگری که بر تنوع منشاء و تبار کرد ها  اشاره می دارد  تفاوت های زبانی است .امروزه در کردستان دو زبان یا دو گویش اصلی وجود دارد : «کرمانجی » که بیشتر مردم کردستان شمال بدان تکلم می کنند و «سورانی » که بیشتر مردم جنوب بدان سخن می گویند .این دو زبان از حیث نحو و دستور زبان به اندازه ی زبان انگلیسی و آلمانی با یکدیگر فرق دارند ،هرچند از حیث لغت شاید این تفاوت در حد تفاوتی است که بین لغات هلندی و آلمانی به چشم می خورد ...علاوه بر این ها سه زبان دیگر نیز هستند که اقلیت های قابل توجه ا ی بدان ها سخن می گویند .در جنوب شرق -از سنندج به کرمانشاه –بیشتر کرد ها به گویشی سخن می گویند  که به پارسی جدید  نزدیک تر از سورانی  است. دو زبان دیگر عبارت اند از گورانی وزازا: گورانی زبان برخی از مناطق کردستان جنوب است ، وزازا زبان علوی های کردستان شمال غرب اعم از ترک و کرد است : زازا و گورانی خویشاوندند وبه گروه  زبان های ایرانی شمال غرب تعلق دارند در حالی که کرمانجی و سورانی  متعلق  به گروه جنوب غربی اند .این امر حکایت از این دارد که مردمی که به این دو زبان ،زازا و گورانی سخن می گویند ممکن است از تباری  مشترک باشند ،و احتمالاًاز دیلم گیلان واقع بر حاشیه جنوب غرب دریای خزر نشات کرده باشند وتا همین سدة کنونی  عده ای از رعایای کشاورز منطقه سلیمانیه گوران خوانده می شود ودر محل،آنها را از تباری جدا از تبار کرد های قبیله ای می دانستند ».

یکی از نمود های عینی این تفاوت زبانی میان کردها در بهار 1380 در سنندج خود را نشان داد . در جریان تبلیغات انتخابات هفتمین دوره  ریاست جمهوری ،نماینده دوره ششم مجلس ارومیه که از کرد های شمال می باشد برای حمایت از نامزد ی آقای خاتمی در دانشگاه کردستان و با زبان کردی بادینان شروع به سخنرانی نمود ند. حاضران جلسه که اکثریت از دانشجویان کرد سنندجی و اطراف می باشند به دلیل عدم درک محتوای سخنرانی نماینده ارومیه شروع به واکنش کرده و وی ناچار گردید که برای برقراری ارتباط با مخاطبان و تسهیل زمینه ارتباطی با زبان فارسی سخنرانی خود را ادامه داد ه وبه تشریح دیدگاه های خود بپردازد.

مینورسکی نیز در کتاب کرد بیان کرد:«کرد هایی که در جنوب شرقی  ساکنند (کرمانشاهان وایلام)در زبان وآیین با جماعت هم نژاد خود ،فرقی دارند و خود را جدا از آنها  می دانند »و یاسمی نیز می گوید :«در قرن بیستم تحقیق محققان به اینجا رسیده است که در میان اکراد یک طبقة ایرانی دیگر هم هست به اسم گوران –زازا که غیر کرد هستند »

نویسنده جامعه شناسی مردم کرد هم در این راستا اضافه می کند «نخستین زبان شناسی که بر این نکته تاکید می ورزید و می گفت که این گویش ها [گورانی مانند هورامی ،پاوه ای ،امرانی وغیره] متعلق به زبانی بجز کردی هستند اسکارمان بود»

همین نویسنده می افزاید «ساکنان هورامان که هنوز به یکی از گویش های گورانی سخن می گویند ودر آغاز سده کنونی هنوز خود را قومی جدا از مردم کرد می دانستند  روایتی در میانشان جاری بور که می گفت  از مناطق جنوب غربی دریای خزر به این منطقه آمده اند ...اکنون کم کم خود را کرد می دانند  اما این جریان هنوز کامل نیست » امروزه نمود این تفاوت کرد –اورامی در هنگام  برخی رویداد های سیاسی –اجتماعی باز می گردد .به عنوان نمونه در هنگام انتخابات  ویا مجلس شورا ها در مریوان سخن از کرد-اورامی و رقابت بر سر پیروزی کاندیدای هم زبان با اورامی ها یا کرد ها کاملاًچشمگیر بوده ویکی از متغیر های برجسته ارایه رأی به کاندیدا ها توسط مردم منطقه است .این وضعیت به گونه ای دیگر در پاوه و جوانرود و نوسود نمود دارد .       

مؤلف جامع شناسی کرد تاکید دارد :«شواهد زبان شناسی و منابع مکتوب به دور از هر شک و گمانی ثابت می کند که زبان گورانی توسط مردمی به اینجا آمده که در اصل در جنوب دریای خزر زیستند و با دیالمه  پیوند داشتند و یا خود یکی از گرو های جزوشان بودند »وی همچنین می افزاید:«گویش های زازاری کردستان  شمالی نیز ظاهراً بر پیوند با دیلمیان دلالت می کنند بیشتر زازا زبانان خود را «دیمیلی»می خوانند ،و کار شناسان همه متفق الرای اند بر این که دیمیلی تحریف دیلمی است . دیلمی ها ایرانیانی هستند که در جنوب دریای خزر زندگی می کنند،ظاهراً به سوی غرب پیش آمده اند».

نیکیتین هم درباره اورامی ها همین نظریه را تایید می کند . او می نویسد اهالی اورامان  «ادعا می کردند که اعقاب رسمی پهلوان ملی ایران هستند . در آنجا به  زبان مخصوصی صحبت می کنند و خود را به جای «کرد»اورامی گویند. در واقع هم از روی ویژگی های دیگرشان چنین به نظر می رسد که کرد خالص         نباشند . بلکه ممکن است مانند گوران ها به باز ماندگان قوم ایرانی دیگری تعلق داشته باشد ...بنا به افسانه ای که در میان خودشان جاری است داریوش شاه جد ایشان را که اورام نام داشته از وطن خود واقع در اطراف دماوند و در قسمت شمالی ایران بیرون رانده ،و اورام و برادرش کندول به سرزمین   ماد گریخته،در این کوها پرت افتاده پناهگانی برای خود یافته،در آنجا مستقر شده و عشیرت اورامی را به وجود آورده است».در کتاب کردان گوران هم در این باره می خوانیم «گوران ها ،همراه با همه ی مردم کردستان، براستی،دارای ویژگی های زبانی بسیار و دیگر ویژگی هایی هستند  که میان آنان و مردم کرد –کرمانجی –نا یکسانی پدید می آورد و تاریخ نویسان کرد هم این  را می پذیرند . چنانچه،امین زکی،با یاد آوری ویژگی های گوران ها،زازاها(زازانیان)و دیگر کردان غیر کرمانجی،از آنان همچون «عنصر  ایرانی غیرایرانی کردی»سخن می گوید که بر غم پندار دیگران،هنوز  در پرگاه کردی حل نشده و این یا آن ویژگی خویش را همچنان نگه داشته اند». یکی دیگر از نکاتی که در مطالعات مرتبط با کرد ها باید مورد توجه قرار گیرد پیوند و یا رابطه زبان های کردی   و زبان لری  است

منبعhttp://www.diarekurd.blogfa.com/post-167.aspx